Η ψυχολογία της άσκησης

Το ανθρώπινο σώμα είναι ένα πολύπλοκο σύστημα ύλης και ενέργειας, με αλληλεπιδράσεις των επιμέρους οργάνων σε δομικό και σε λειτουργικό επίπεδο. Το άρθρο αυτό απευθύνεται κυρίως σε αυτούς που δεν ασκούνται για να τους βοηθήσει να κατανοήσουν την αναγκαιότητα της φυσικής άσκησης, και πώς μπορούν με αυτή να βελτιώσουν την υγεία τους συνολικά, δηλαδή και στο σώμα και στο μυαλό μέσα στην καθημερινή ζωή.

Η σωματική άσκηση δεν επηρεάζει μόνο το σώμα, αλλά και τον νου. Έρευνες έδειξαν ότι, όταν ένας μυς συστέλλεται διοχετεύει στο αίμα ουσίες (ορμόνες/διαβιβαστές) που φτάνουν ως τον εγκέφαλο και προκαλούν εκεί την έκκριση μιας γκάμας ουσιών που αποκαλούνται "ορμόνες της ευτυχίας". Όπως γνωρίζουμε βέβαια, κάθε κίνηση στο σώμα περνά από τη λειτουργία της μυικής συστολής, πράγμα που προκύπτει φυσικά από τη συνολική κινησιολογία του σώματος.

Οι λεγόμενες ορμόνες της ευτυχίας είναι ουσίες με διάφορες λειτουργικές επιδράσεις, επηρεάζουν την ανάπτυξη, το βάρος, το μεταβολισμό, τη θερμοκρασία, τη γονιμότητα, τη διάθεση κλπ. Έχουν περίπλοκο ρόλο "χημικών αγγελιαφόρων" σε όλον τον οργανισμό. Έχουν βρει ότι μεταξύ άλλων έχουν το ρόλο "να μάς φτιάχνουν τη διάθεση", για αυτό και τις ορίζουν ως τις εξής τέσσερεις ορμόνες της ευτυχίας.

1. Η σεροτονίνη είναι η "ορμόνη της ισορροπίας". Συνδέεται με αίσθημα ικανοποίησης, ηρεμίας και εστίασης. Εμπλέκεται σε λειτουργίες όπως διάθεση, ύπνος, πέψη, ναυτίες κλπ., αποκατάσταση τραυματισμών και βλαβών, σεξουαλική επιθυμία κλπ. Όταν βρίσκεται σε χαμηλά είτε υψηλά επίπεδα, μπορούν να προκύψουν σωματικά ή νοητικά προβλήματα. Θεωρείται νευροδιαβιβαστής που λειτουργεί και ως ορμόνη. Ως νευροδιαβιβαστής, μεταφέρει σήματα στα νευρικά κύτταρα, και στο κεντρικό και στο περιφερειακό νευρικό σύστημα, που επηρεάζουν πώς το σώμα δουλεύει, αλλά και τις νοητικές λειτουργίες όπως μάθηση, μνήμη, αίσθημα πληρότητας. Χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης σχετίζονται με κατάθλιψη, ανησυχία, προβλήματα ύπνου, πέψης, αυτοκτονικές τάσεις, εμμονές, προβλήματα αποκατάστασης (σωματικά, ψυχολογικά), φοβίες, σχιζοφρένεια κλπ. Τα χαμηλά επίπεδα μπορούν να οφείλονται σε διάφορες αιτίες, διατροφικές, έλλειψη ηλιακού φωτός, στρες, αλλά συνήθως με την έλλειψη άσκησης. Είναι επιστημονικά τεκμηριωμένο ότι, η σωματική δραστηριότητα θεραπεύει την έλλειψη σεροτονίνης και ότι 30 λεπτά αερόβιας δραστηριότητας 5 φορές την εβδομάδα μαζί με 2 συνεδρίες στατικής άσκησης (μυική δράση) βελτιώνουν τις διαταραχές της διάθεσης και την υγεία της καρδιάς, και όχι μόνο.

2. Η ντοπαμίνη είναι η "ορμόνη της επιβράβευσης". Μαζί με τη σεροτονίνη θεωρούνται ως ζευγάρι οι κατ΄ εξοχήν "ορμόνες της ευτυχίας", καθώς εμπλέκονται άμεσα στη θετική διάθεση και το συναίσθημα. Ενώ η σεροτονίνη σχετίζεται με την ευτυχία και εστίαση και ηρεμία, η ντοπαμίνη σχετίζεται με την ανταμοιβή και τα κίνητρα. Επίσης με την κινησιολογία, τον συντονισμό, την ιδιοδεκτικότητα. Διαφορά τους επίσης είναι ότι η ντοπαμίνη δημιουργεί πείνα ενώ η σεροτονίνη το αντίθετο, αναλόγως συνθηκών βεβαίως, και ότι η ντοπαμίνη υπάρχει κυρίως στον εγκέφαλο ενώ η σεροτονίνη στην πεπτική οδό.

3. Η ενδορφίνη (ενδορφίνες) είναι η "αναλγητική ορμόνη", και η ορμόνη του εθισμού. Τη δημιουργεί το σώμα όταν πονά ή στρεσσάρεται. Παράγεται με την άθληση, το φαγητό, το σεξ, όταν επικοινωνείς, και γενικότερα όταν κάνεις μια ενέργεια που ξέρεις από την εμπειρία ότι θα σε ευχαριστήσει. Στην ουσία είναι ένα αντίδοτο του σώματος που βοηθά την επιβίωση, στον πόνο και στο στρες, ο ίδιος ο εγκέφαλος τις δημιουργεί για να μπλοκάρει τους νευρώνες που προσλαμβάνουν σήματα πόνου ή κινδύνου, κάτι σαν εξουδετέρωση του πόνου εκ των έσω λόγω της φυσικής τάσης αποφυγής του πόνου. Συνδέεται επίσης με την αύξηση των επιπέδων αυτοεκτίμησης, αποδοχής του εαυτού, "αυτοσυμφιλίωσης" με την εικόνα του εαυτού μας. Τα χαμηλά φυσιολογικά επίπεδα ενδορφινών σχετίζονται με: κατάθλιψη, ανησυχία, αναίτιοι πόνοι, εθισμοί, προβλήματα ύπνου, χαμηλός αυτοέλεγχος, παρορμητικότητα.

4. Η ωκυτοκίνη είναι η "ορμόνη της αγάπης". Σύνδεση, οικειότητα, επικοινωνία, γενναιοδωρία, αποδοχή, συνεργατικότητα, κοινωνικότητα. Παράγεται από τον εγκέφαλο για τη μείωση του στρες και της ανησυχίας και βοηθά τη χαλάρωση, την εμπιστοσύνη, τη συνολική ψυχολογική ισορροπία και σταθερότητα. Παράγεται με την σωματική επαφή, την μουσική, την άσκηση. Ο καλύτερος φυσικός τρόπος ενίσχυσης της ωκυτοκίνης είναι η σωματική άσκηση, με δεύτερο τη μουσική (ιδιαίτερα σε ομαδική μουσική όπως ορχήστρα). Η σωματική άσκηση ειδικά προκαλεί τη σύνδεση με τον βαθύτερο εαυτό μας, ιδιαίτερα αν γίνεται μαζί με ανθρώπους με τους οποίους έχουμε ιδιαίτερη σχέση. Αλλά ακόμη και μόνοι όταν ασκούμαστε, το σώμα "αντικαθιστά" την έλλειψη του άλλου με την διείσδυση στην βαθύτερη προσωπικότητα, οπότε έτσι οδηγούμαστε σε μια στενότερη σχέση με τον ίδιο μας τον εαυτό και την ανακάλυψη νέων δυνάμεων και δυνατοτήτων.

Μετά από τη σύντομη ανάλυση των τεσσάρων ορμονών, πάμε να δούμε πώς αυτές αλλάζουν την ψυχολογία του ανθρώπου που κάποια στιγμή θα ξεκινήσει να ασκείται. Αυτό είναι κάτι που όλοι οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν, και το σημείωμα αυτό γράφεται για να βοηθήσει κάποιον που δεν ασκείται να αποφασίσει αυτή την κρίσιμη θετική αλλαγή που μπορεί να μεταμορφώσει όλη του τη διάθεση και την καθημερινή ζωή.

Όταν αρχίσεις να ασκείσαι, η πρώτη ορμόνη που αλλάζει μέσα στο ψυχοσωματικό σου σύστημα είναι η σεροτονίνη. Μετά από μια εβδομάδα το πολύ, και βέβαια με την προϋπόθεση ότι πειθαρχείς και είσαι συνεπής στην καθημερινή άσκηση και την κάνεις με σωστό τρόπο δηλαδή ήπια χωρίς ακρότητες, νιώθεις ένα αίσθημα ισορροπίας, έχεις μια ιδέα ότι επιτέλους κάνεις τώρα αυτό που δεν έκανες μέχρι σήμερα, ότι αποκτάς κάτι που δεν είχες, ότι νιώθεις κάτι που δεν ένιωθες, ότι γέμισες κάποιο κενό που έλλειπε, κάτι σαν να γυρίζεις τον χρόνο πίσω και να διορθώνεις πράγματα που έγιναν στο παρελθόν. Ένα παιχνίδι με τον χρόνο ενεργοποιεί τη μνήμη και έχεις μια όρεξη να αρχίσεις να τακτοποιείς εκκρεμότητες που έμεναν ανοιχτές, με μια ταυτόχρονη αίσθηση ότι αυτό σού αφήνει περιθώρια να φανταστείς πιο καθαρά και το πώς θα μπορέσεις να είσαι αύριο. Έχεις μια αίσθηση ελπίδας ότι σήμερα κάνεις το καλύτερο που μπορείς ώστε το αύριο να είναι καλύτερο, κάνεις ένα θετικό βήμα προς τα μπρος μη μένοντας αδρανής αλλά αξιοποιώντας τις δυνατότητές σου για να βοηθήσεις τον εαυτό σου. Με μια κουβέντα, νιώθεις τον εαυτό σου πιο ισορροπημένο σε όλα τα επίπεδα, από τον χώρο γύρω σου μέχρι τον χρόνο.

Στη δεύτερη φάση, μπαίνει στο παιχνίδι και η ντοπαμίνη, η δεύτερη ορμόνη που ολοκληρώνει το αίσθημα μιας ευτυχίας που θα αρχίσει σιγά σιγά να πελεκάει τη μεμψιμοιρία, τη γκρίνια, την αδιαφορία, το "τι να γίνει έτσι είναι τα πράγματα", το "όλοι ίδιοι είναι", το "άστα να πάνε στο διάολο". Αρχίζεις να συγχαίρεις τον εαυτό σου γιατί καταφέρνει και κάνει κάτι που νόμιζε πως δεν μπορούσε να κάνει. Κάθε φορά που τελειώνεις την άσκησή σου, αποδεικνύεις στον εαυτό σου ότι έχει τη δύναμη να αρχίζει κάτι και να το ολοκληρώνει. Δεν έχει σημασία να είναι κάτι μεγάλο ή δύσκολο, ας είναι 20 λεπτά τρέξιμο για παράδειγμα, σημασία έχει ότι εσύ μόνος σου χωρίς να έχεις κάποιον να σε σηκώσει με το βούρδουλα, χωρίς κανείς και τίποτα να σε υποχρεώνει, ξεκόλλησες από τον καναπέ και σήμερα και πραγματοποίησες κάτι που εσύ ήθελες και εσύ το ολοκλήρωσες. Το κέρδος σου είναι η αυτοπειθαρχία και η αυτοπεποίθηση. Για αυτό αξίζει τα συγχαρητήρια ο εαυτός σου, γιατί τα κέρδισε με το σπαθί του. Μην τού τα στερήσεις, τα δικαιούται με το παραπάνω. Αρχίζεις και καταλαβαίνεις ότι, τα πράγματα δεν είναι από μόνα τους έτσι όπως είναι αλλά και εσύ έχεις ευθύνη για αυτά, ότι είναι όλοι ίδιοι όταν θέλουν να είναι ίδιοι ενώ αυτός που δεν θέλει να είναι ίδιος δεν μένει ίδιος, ότι τα πράγματα πάνε στο διάολο όχι μόνα τους αλλά όταν εσύ τα αφήνεις να πάνε στο διάολο, ενώ όταν εσύ τα πας αλλού θα πάνε εκεί που εσύ θα τα πας. Αρχίζεις να νιώθεις ότι, ευ-τυχία σημαίνει καλή τύχη, και καλή είναι η τύχη όταν εμείς την πάμε προς τα εκεί που είναι καλό για μας και όχι όταν πάει μόνη της τυχαία όπου να ΄ναι.

Παράλληλα μπαίνει στο παιχνίδι και η ενδορφίνη, η κατ΄ εξοχήν ορμόνη της ευχαρίστησης και της ηδονής. Η άσκηση είναι στην πραγματικότητα μια μορφή βίας προς τον εαυτό μας με την φυσική έννοια, και το ίδιο το σώμα αυτοεκπαιδεύεται να αντιδρά στη βία που τού ασκείται με την παραγωγή μιας εσωτερικής ηδονής με σκοπό την αναστολή του αισθήματος του πόνου που συνδέεται με τη φυσική προσπάθεια. Αυτό οδηγεί στην αποδοχή της εικόνας του εαυτού, λόγω της ισορροπίας που πρέπει να επιτευχθεί ανάμεσα στις δύο αντιφατικές αναγκαιότητες της κούρασης και της ανάπαυσης. Έτσι, πέρα από το ότι όσο περισσότερο προσαρμόζεται το σώμα στην άσκηση τόσο λιγότερο ενοχλεί ο "πόνος" φτάνοντας να είναι περισσότερο ευχαρίστηση, αρχίζεις να ξεπερνάς την ιδέα του πόνου, μαθαίνεις να τον διαχειρίζεσαι και να εκπαιδεύεις τον εαυτό σου πώς να τον μεταστρέφει από εχθρό σε φίλο και σύμμαχο. Έναν πολύτιμο σύμμαχο για την υγεία και τη δύναμη και την ανάπτυξη των δυνατοτήτων σου. Δεν υπάρχει πλέον ο κακός εαυτός που σε κρατάει πίσω από το να παίρνεις πρωτοβουλίες, αλλά ένας εαυτός που σε ενισχύει, σού δίνει δύναμη να πραγματοποιείς πράγματα και να πλησιάζεις κάθε μέρα λίγο πιο κοντά στους στόχους που βάζεις και στα όνειρά σου όποια κι ας είναι αυτά.

Και στην τελευταία φάση, ολοκληρώνεται η συμφιλίωση με τον εαυτό με την ωκυτοκίνη. Επειδή η άσκηση είναι στην ουσία της μια μοναχική διαδικασία με αναφορά στο άτομο, ο νους - αυτός ο υπερπολύπλοκος και φαντασιακός και εν πολλοίς άγνωστος σύντροφος που πλέκει σενάρια στο παρασκήνιο του εαυτού μας και που οι περισσότεροι άνθρωποι ιδέα δεν έχουν όχι μόνο για τις λειτουργίες αλλά και για τις δυνατότητές του - αντικαθιστά την απουσία κάποιου άλλου με την παρουσία του ίδιου σου του εαυτού. Για κάποιον που θα αρχίσει να ασκείται μετά από πολλά χρόνια αδράνειας, αυτό θα συμβεί μετά από αρκετό χρόνο, γενικά θα λέγαμε τουλάχιστον ένα εξάμηνο για έναν άνθρωπο με σχετικά ευαίσθητο ψυχισμό, και με την προϋπόθεση της πειθαρχημένης άσκησης χωρίς κενά (καθημερινά ή τουλάχιστον 4 φορές την εβδομάδα ας πούμε). Είναι όμως ένα αίσθημα πολύτιμο που όποιος το νιώσει μετά δεν γυρίζει πίσω. Είναι αυτό που κάνει ακόμα και αυτούς που αρχίζουν την άσκηση σε μεγάλη ηλικία και ασκούνται σωστά, να συνεχίσουν να ασκούνται αδιάλειπτα και συστηματικά μέχρι το τέλος της ζωής τους.

Από τις τέσσερεις μορφές άσκησης που βελτιώνουν την υγεία και την φυσική ικανότητα - αντοχή, δύναμη, ευκαμψία, ισορροπία -, η πρώτη είναι η σημαντικότερη για τη μακροπρόθεσμη κατάσταση του οργανισμού, και το ποδήλατο ταιριάζει απόλυτα σε αυτήν. Το ποδήλατο είναι η πιο εύκολη και πρακτική μορφή καθημερινή άσκησης για τον σύγχρονο άνθρωπο, γιατί συνδυάζει τη μετακίνηση (για διάφορους λόγους) με την ήπια σωματική δραστηριότητα. Σε κάθε περίπτωση βέβαια, η ευθύνη του εαυτού μας ξεκινάει από μάς και δεν θα δικαιούμαστε να γκρινιάξουμε αύριο για ό,τι δεν κάναμε σήμερα.