Η Άλλη Ελλάδα: Ταξίδι στον Τελευταίο Παράδεισο των Μυστικιστών Δερβίσηδων

Ετοιμάσου για ένα ταξίδι παράξενο, διαβάζοντας αυτό το κείμενο. Ένα ταξίδι μακρινό στο χρόνο, όμως κοντινό στο χώρο, σε αλβανικό έδαφος αλλά εντός Ελλάδος. Ετοιμάσου να διαβάσεις ένα άρθρο που θα αποτολμήσει να δρασκελίσει τα σύνορα της ιστορικής έρευνας, ρίχνοντας στο τραπέζι του ταξιδιού κάποιες άγνωστες ή παραγνωρισμένες τέλος πάντων λεπτομέρειες για το παρελθόν του ελλαδικού χώρου. Παράξενα όλα αυτά ναι, αλλά από κάπου πρέπει να αρχίσω.

Ας αρχίσω από ένα μέρος μακρινό. Το καλοκαίρι του 2009 ο δρόμος του ταξιδευτή με έφερε στην ανατολική έρημο, στα βάθη της Καππαδοκίας στη Σύλλη του Ικονίου. Εκεί όπου ο Τζελαλεντίν Ρουμί ίδρυσε τη σέκτα των Μεβλεβήδων, διδάσκοντας την ενότητα του παντός και την εξάλειψη των διακρίσεων περί φυλής, έθνους, τάξης, θρησκείας. Εκεί όπου χριστιανοί και μουσουλμάνοι ζούσαν ειρηνικά για αιώνες, εκτελώντας τις θρησκευτικές τους πράξεις μαζί μέσα στις εκκλησίες και τα τζαμιά. Εκεί που μόλις άκουσαν ότι είμαι Έλληνας μού είπαν με φωτισμένα μάτια πως είναι Σούφι Μεβλανά και με οδήγησαν στην παλιά εκκλησία της Αγίας Ελένης (Ayaelena). ( https://iason2009.blogspot.com/p/blog-page_10.html )

Καταμεσής στον σκληροπυρηνικό μουσουλμανικό κόσμο, οι μυστικιστές σούφηδες Μεβλεβήδες δίδασκαν ότι ο θεός είναι ένας για όλους τους ανθρώπους. Στις πολυπολιτισμικές συνθήκες της Μικρασίας, δημιουργήθηκαν κατά τόπους συνθήκες για την ειρηνική συνύπαρξη των χριστιανών και των μουσουλμάνων. Εκτός από τους Μεβλεβί, υπήρξε και μία άλλη μουσουλμανική σέκτα, οι Μπεκτασί, με μια παρόμοια κοσμοθεωρία αποδοχής και συνύπαρξης των ανθρώπων ανεξαρτήτως θρησκείας. Οι Μπεκτασί πάντρεψαν τη χριστιανική ορθόδοξη πίστη με το σιϊτικό και το σουνιτικό Ισλάμ, έχοντας απήχηση κυρίως στα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα της υπαίθρου. Οι αιρέσεις αυτές, παρά το ότι γνώρισαν τρομερές διώξεις, κατάφεραν και επιβίωσαν για αιώνες, και μέχρι σήμερα ακόμη, λόγω της λαϊκής απήχησης που είχαν με την φιλοσοφία της ειρήνης και της αποδοχής. Ειδικά στην περιοχή του Ικονίου (Κόνια σήμερα), στη βυζαντινή περίοδο και μέχρι το 1923 όταν έφυγαν για την Ελλάδα, επιβίωσε μια μοναδική ελληνική κοινότητα, οι Έλληνες της καππαδοκικής Σύλλης, με ιδιαίτερη γλώσσα και πολιτισμό. Συνέβαιναν παράξενα πράγματα, όπως ο Τζελαλεντίν Ρουμί να γράφει ελληνικά ποιήματα με την αραβοτουρκική γραφή και οι Έλληνες της Σύλλης να γράφουν τουρκικά με ελληνικό αλφάβητο με την γραφή που αποκαλέστηκε καραμανλήδικα. Με λίγα λόγια, παρά το σκληρό περιβάλλον του ισλαμικού φονταμενταλισμού και της θρησκευτικής "ορθοδοξίας", σε κάποιες περιπτώσεις συνέβη μια ιδιαίτερη επαφή των θρησκειών για πάνω από 800 χρόνια, γύρω από διδασκαλίες που είχαν το έρεισμά τους σε θρησκευτικές αιρέσεις όπως οι Μεβλεβήδες και οι Μπεκτασήδες.

Επόμενος σταθμός στο παράξενο ταξίδι μας, η περίοδος μετά το 1423 και την οθωμανική κατάκτηση της Ελλάδας. Οι Οθωμανοί ακολουθούσαν συστηματικά πολιτικές εκτόπισης και μεταφοράς πληθυσμών. Ας θυμηθούμε λίγο ένα κλέφτικο τραγούδι από την συλλογή του Νίκου Πολίτη κ.α.:
Ο Όλυμπος κι ο Κίσσαβος τα δυο βουνά μαλώνουν
το ΄να παινιέται στα σπαθιά και τ΄ άλλο στα τουφέκια
γυρίζει ο γερο Όλυμπος και λέει του Κισσάβου
τι με μαλώνεις Κίσσαβε κονιαροπατημένε
που σε πατούν οι τούρκισσες τσιγγάνες των Κονιάρων.
Ασφαλώς όχι τυχαία, πληθυσμοί από την περιοχή του Ικονίου εγκαθίστανται σε διάφορες περιοχές, όπως και στον ανατολικό θεσσαλικό κάμπο. Σημειώνεται ότι, αργότερα μετά την ανταλλαγή πληθυσμών από τη Μικρασία το 1924 δημιουργείται το χωριό Νέο Ικόνιο στον κάμπο δυτικά των Φαρσάλων, από "Κονιαλήδες" που ήρθαν από το Ικόνιο της Μικρασίας την "αγιοτόκο πρωτεύουσα της Λυκαονίας", όπου υπήρχε ένα γνωστό Τάγμα Δερβίσηδων για τους οποίους λέγονταν παραδοσιακά ότι κατάγονταν από εξισλαμισμένους χριστιανούς ( https://mikrasiatwn.wordpress.com/2008/11/23/%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CE%BF/ )

Σε αντίθεση με την χριστιανική θρησκεία, στην μωαμεθανική δεν υπάρχει μοναχισμός, καθότι είναι μία θρησκεία καθαρά κοσμικού χαρακτήρα. Όμως οι νεοφερμένοι από την ανατολή αντισυμβατικοί μυστικιστές ιδρύουν "τεκέδες", τα αντίστοιχα μοναστήρια των μωαμεθανών, σε διάφορα σημεία του ελλαδικού χώρου. Υπάρχουν μερικά τέτοια γνωστά σημεία στην ελληνική επικράτεια, ιδιότυπα σημεία μνήμης που λόγω του ιστορικού μουσουλμανικού χαρακτήρα σε καμία περίπτωση δεν θα λέγαμε όχι έχουν τύχει ιδιαίτερης προσοχής. Είναι ο τεκές του Σεγίτ Αλή Σουλτάν στη Ρούσσα του Έβρου, ο οποίος πλέον έχει χάσει τον παλιό του χαρακτήρα και συντηρείται από την τουρκική προπαγάνδα. Είναι ο τεκές του Κιουτουκλού Μπαμπά στο Σέλινο του νομού Ξάνθης, ένα μοναχικό κτίσμα με κόκκινη πέτρα που χάσκει στη μέση του κάμπου. Είναι ο τεκές του Χασάν Μπαμπά στα Τέμπη του νομού Λάρισας δίπλα στον Πηνειό, ένα ερείπιο που απορείς πώς στέκεται ακόμα όρθιο. Συμβαίνει να έχω περάσει από όλους αυτούς, αλλά η πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση ασφαλώς είναι ο τεκές των Ασπρογείων στην περιοχή Φαρσάλων στο νότιο θεσσαλικό κάμπο, ακριβώς στο σύνορο των νομών Μαγνησίας και Λάρισας.

Το γειτονικό χωριό Ασπρόγεια λεγόταν Ιρενί κατά την τουρκοκρατία, και γι΄ αυτό ο τεκές ήταν γνωστός ως "Ιρενί τεκέ". Κατά την παράδοση, ιδρύθηκε στα τέλη του 15ου αιώνα και λειτουργούσε μέχρι το 1972, όταν και πέθανε ο τελευταίος "μπουμπάς" (ηγούμενος) του μοναστηριού. Χτίστηκε πάνω στα ερείπια παλιότερου βυζαντινού μοναστηριού του 10ου αιώνα που ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο, μάλλον από κάποιον Τούρκο Ντουρμπαλή ο οποίος ήταν Μπεκτασής από το Ικόνιο, σαν ανταμοιβή των τουρκικών εξουσιών για τις στρατιωτικές του υπηρεσίες τις σχετικές με την κατάκτηση της Θεσσαλίας και τον ακόλουθο εξισλαμισμό της. Ο οποίος και βασίστηκε στη διδασκαλία του μπεκτασισμού κατά τα δόγματα του αρχαίου ιδρυτή του με το όνομα Χατζή Μπεκτάς. Η μυστικιστική αίρεση των μπεκτασήδων κυριάρχησε στα Βαλκάνια της οθωμανικής περιόδου, με έναν συγκερασμό στοιχείων από τον μουσουλμανισμό και τον χριστιανισμό και με διακριτικό χαρακτηριστικό την ανεκτικότητα προς τις θρησκευτικές πεποιθήσεις. Επί πέντε αιώνες ο μπεκτασισμός επηρέασε τον οθωμανικό κόσμο, συνδέθηκε με το στρατιωτικό σώμα των Γενίτσαρων, μέχρι που από τον σουλτάνο Μαχμούτ Β΄ θεωρήθηκε επικίνδυνος και καταργήθηκε. Τα μοναχικά τάγματα των Μπεκτασί Δερβίσηδων καταργήθηκαν με διάταγμα της τουρκικής εθνοσυνέλευσης το 1925 από τον Κεμάλ Ατατούρκ, με καταστροφή των τεκέδων και δίωξη των μοναστικών ταγμάτων. Υπήρξε όμως μια παράπλευρη ιστορία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, που αποτελεί ένα παραγνωρισμένο κομμάτι της ιστορίας του ελλαδικού χώρου.

Επόμενος σταθμός στην παράξενη ιστορία μας, ο Αλήπασας των Ιωαννίνων. Οπωσδήποτε μία από τις φριχτότερες μορφές και σελίδες της ιστορίας της οθωμανικής περιόδου. Όπως γράφτηκε στην γνωστή "Ελληνική Νομαρχία, "...μύριοι εἶναι οἱ τρόποι μὲ τοὺς ὁποίους οἱ σκληροτράχηλοι ὀθωμανοὶ δίδοσι τὸν θάνατον εἰς τοὺς ἀθώους Ἕλληνας, ὁ συχνότερος ὅμως εἶναι τὸ κρέμασμα. Οἱ πλάτανες τῶν Ἰωαννίνων εἶναι ἀδιακόπως πεφορτωμένοι ἀπὸ σώματα νεκρά. Ὁ σκληρόκαρδος τύραννος Ἀλῆς πολλοὺς ἀπεκεφάλισε μὲ τὸ πριόνι, ἄλλους ἔπνιξεν εἰς τὴν λίμνην, ἄλλους ἐφόνευσε, θέτοντας ἐπάνω εἰς τὸ στῆθος των ἀνυπόφορα βάρη, ἄλλους ἔθαψεν ζωντανούς, πολλῶν ἐσύντριψεν τὰς χεῖρας, τοὺς πόδας καὶ ἔπειτα τὴν κεφαλήν, πλῆθος ἐπαλούκωσε, καὶ ἀπὸ δύο Σουλιώτας ὁποὺ ἐφύλαττεν διὰ ἐνέχυρον, τὸν μὲν ἕνα ἐπρόσταξε καὶ τὸν ἔγδαραν ζωντανόν, τὸν δ᾿ ἕτερον ἐσούβλισαν καὶ ἔπειτα ἔψησαν ζωντανόν..." Ο παμπόνηρος Αλής, έχοντας μεγαλεπήβολα σχέδια και επιδιώξεις όπως η ιστορία απέδειξε, διέκρινε στον μπεκτασισμό μία επένδυση που θα μπορούσε να εξυπηρετήσει τα σχέδιά του. Σε μια εποχή όπου ο ένας σκότωνε τον άλλον για ψύλλου πήδημα, η ανεκτικότητα του μπεκτασισμού είχε απήχηση, και αυτό το εκμεταλλεύτηκε για να προσελκύει στην αυλή του κόσμο και κοσμάκη. Στην πραγματικότητα βεβαίως αυτό που τον ενδιέφερε ήταν η οργάνωση στρατού και η στρατολόγηση νέου έμψυχου υλικού. Στη στρατιωτική σχολή που ίδρυσε και στη φρουρά του, εκπαιδεύτηκαν μερικοί από τους σημαντικότερους πολεμιστές της επανάστασης, όπως ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, ο Αθανάσιος Διάκος, ο Μπότσαρης, ο Θοδωράκης Γρίβας, ο Πανουργιάς κ.α. Στην αυλή του επέβαλε σε όλους τον μπεκτασισμό και όποιος γινόταν δεκτός έπρεπε να γίνει μπεκτασής. Οι τεκέδες των μπεκτασήδων, εκτός από τους αφιερωμένους δερβίσηδες και τις εγκαταστάσεις και υποδομές που είχαν, λειτουργούσαν συνάμα ως οργανωμένοι στρατώνες έτοιμοι για χρήση ανά πάσα στιγμή από τον στρατό του Αλή. Μετά τον θάνατό του και όταν ο μπεκτασισμός απαγορεύτηκε επίσημα στην τουρκική επικράτεια, είχε στο μεταξύ περάσει στους Αλβανούς, από όπου ο Αλής κατάγονταν, όπου και επιβίωσε ως "φυσική" λαϊκή θρησκευτική πίστη. Σε αυτό συνέβαλε το ότι ο Κεμάλ Ατατούρκ, γιος Αλβανίδας, εξόρισε κοινότητες των Μπεκτασήδων στην Αλβανία, τη μόνη "επισήμως" μουσουλμανική χώρα που μπορούσε να δεχτεί ξένες θρησκείες.

Ο τεκές του Ιρενί ιδρύθηκε μέσα σε ένα φυσικό τοπίο που δεν θα μπορούσες να το χαρακτηρίσεις ως τίποτα λιγότερο από ειδυλλιακό. Ένα τοπίο που μένει μέχρι σήμερα ζωντανό και αλώβητο στη χώρα ενός πραγματικού ονείρου. Η πιο ποιητική στιγμή αυτού του επίγειου παραδείσου είναι η άνοιξη, όταν στην απόλυτη σιωπή της ερημίας ξαπλώσεις κάτω από τα πανύψηλα πλατάνια για να παραδοθείς στο απαλό φύσημα της αύρας που φέρνει στα ρουθούνια σου τα αρώματα των αγριολούλουδων, απολαμβάνοντας τη μουσική της φύσης μέσα στο πανδαιμόνιο των αηδονιών και πίσω από το διακριτικό κελάρυσμα της πηγής με το ολόφρεσκο γάργαρο νερό. Κατά την παράδοση, ανέκαθεν την πρωτομαγιά μαζεύονταν οι Αλβανοί μαζί με τους ντόπιους για το ετήσιο μαγιάτικο γλέντι. Ίσως κάποια φορά αν βρεθείς εκεί να τους πετύχεις. Σε μια τέτοια περίπτωση θα δοκιμάσεις μια απρόσμενη φιλοξενία. Αφού προσκυνήσουν τις εικόνες που κρέμονται στον τοίχο έξω από το κτίσμα του "τουρμπέ" με τους μουσουλμάνους και τους χριστιανούς αγίους η μία δίπλα στην άλλη, θα πάρουν φωτιά οι σούβλες με τα αρνιά και το γλέντι θα στηθεί τρικούβερτο.

Κατά μαρτυρίες των λιγοστών παλιότερων κατοίκων των γειτονικών χωριών -γιατί σήμερα αυτά έχουν σχεδόν πλέον ερημώσει- τις παλιότερες εποχές ο τεκές κατείχε μεγάλη ιδιοκτησία γης και οι φιλόξενοι δερβίσηδες ζούσαν απόλυτα ειρηνικά και σε συνεργασία με τους κατοίκους των χωριών, σε όλες τις εργασίες στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Σήμερα το νομικό καθεστώς όσον αφορά την ιδιοκτησία αυτή ούτε λίγο ούτε πολύ μένει θολό. Μάλιστα έχει υπάρξει απόφαση δικαστηρίου που χαρακτήρισε κάποια περιοχή ως "έδαφος Αλβανίας"! Καλά διάβασες, υπήρξε απόφαση ελληνικού δικαστηρίου που χαρακτήρισε έδαφος εντός της ελληνικής επικράτειας ως έδαφος Αλβανίας. Κάποτε σε μία επίσκεψή μου με έναν φίλο, μέσα στην ερημιά κατέφτασε ξαφνικά ένα περιπολικό και οι αστυνομικοί ζήτησαν να δουν τις ταυτότητές μας. Περιστασιακά ο χώρος δέχεται επισκέψεις διάφορων "εθνικοφρόνων" που καίνε ή καταστρέφουν διάφορα πράγματα. Μαζί με μια ομάδα τάφους και κτίσματα ετοιμόρροπα που χάσκουν στον ουρανό χωρίς σκεπή, δεν μπορεί κανείς να πει με σιγουριά για πόσο ακόμα αυτός ο παράδεισος θα μείνει έστω κι έτσι για να θυμίζει κάτι από τις παλιές του δόξες. Το σίγουρο είναι ότι αυτή η γωνιά της ελληνικής γης δεν είναι η μόνη που εκτίθεται στην αδιαφορία κράτους και αρχών, εγκαταλείποντας έτσι στη λαίλαπα της λήθης ένα ακόμα κομμάτι της ιστορικής μνήμης αυτού του πολύπαθου τόπου μας.

Μια μουσουλμανική διδασκαλία που εμμένει στην επιστήμη και στη μόρφωση των γυναικών θα την έλεγες τουλάχιστον αξιοπρόσεκτη!

Κατάλογος των 33 ηγουμένων από την ίδρυση του τεκέ το 1480 μέχρι το 1972 που πέθανε ο τελευταίος μπουμπάς.